Selasa, 30 Juli 2019

Dieta Ekilibrada



imajem husi: http://www.livfit.ae/Buzzfit/Healthfit/healthy-eating-plate

Aihan mak fonte enerjia ba ita ema atu halao aktividade loron-loron liu husi nutrisaun sira ne’ebé mak kontein iha hahan. Atu hetan nutrisaun ne’ebé diak ita presiza dieta ne’ebé mak ekilibrada. Dieta ekilibrada mak dieta ne’ebé iha balansu entre komponente makronutriente no mikronutriente. 

Makronutriente no mikronutriente 

Makronutriente maka hidratu karbonu, proteina no mina ka bokur. Komponente hirak ne’e mak sei fo enerjia ka kaloria ne’ebé ita nia isin presiza. 

Hidratu karbonu iha tipu rua: hidratu karbonu simples no hidratu karbonu kompleksu. Hidratu karbonu simples mak hanesan glukoze ne’ebé mak ita hetan iha masimidar, aifuan, banin-ben, susu-ben no produtu husi ne’ebé mai husi susuben (dairy product). Tipu hidratu karbonu ida ne’e sei prosesa lalais liu atu sai glukoze iha ita nia isin. 

Hidratu karbonu kompleksu ka koñese mos ho naran fariña (starches), ita hetan iha grauns integrais (foretalin, forai, batar), pasta (makaraun), fehuk, no feijaun (beans) hanesan koto, fore, favas ka graundebiku. Hidratu karbonu tipu ida ne’e tenki prosesa uluk sai hidratu karbonu simples foin bele sai glukoze ne’ebé ita nia isin uza ba enerjia. Hidratu karbonu kompleksu mos kontein vitamina, minerais no mos fibra (fiber). Maibé, dala barak, prosesamentu (processing) antes atu uza, bele hamenus konteúdu vitamina no minerais sira ne’ebé iha hidratu karbonu kompleksu nia laran. 

Bainhira konsume hidratu karbonu ita tenki hanoin katak tipu hidratu karbonu importante liu duké kuantidade hidratu karbonu. Relasiona ho dieta loron-loron nian, hidratu karbonu tipu kompleksu diak liu tamba la hasae taxa glukoze makás liu hanesan hidratu karbonu simples. 

Bokur ka mina mak komponente natural iha hahan barak ho forma variavel. Mina ne’ebé loron-loron uza atu tein mak ezemplu ida husi lipidu. Lipidu mos bele hetan husi animal hanesan na’an-bokur, susuben, ikan-bokur, nomos ai-horis hanesan abakate, fore no azeitona. Lipidu mak fonte enerjia ne’ebé bo’ot tebes no ajuda mos absorve vitamina A, D, E, no vitamina K. Bokur nakfahe ba tipu bokur trans, bokur saturadu (saturated fat) no bokur la saturada (unsaturated fat). 

Bokur la saturadu mak bokur ne’ebé diak tamba ajuda hadia nível kolestrol, hatún inflamasaun, estabiliza ritmu fuan nian, nsst. Maioria ita sei hetan bokur ida ne’e liu husi hahan ne’ebé mai husi ai-horis hanesan mina, abakate, fore, no musan sira hanesan lakeru musan. Iha bokur la saturadu oioin hanesan monosaturated no polisaturted. Bokur polisaturated ida ne’ebé mak importante tebes maka omega-3. Ita bele hetan omega-3 barak iha ikan. Maneira ne’ebé mak diak atu hetan omega-3 barak maka han ikan semana 1 dala 2 ka 3. 

Bokur saturadu maka tipu bokur ne’ebé ita hetan barak tantu husi animal no mós ai-horis. Maibé barak liu ita hetan iha na’an mean, keiju, mina nu’u, ho nu’u. Tipu bokur ida ne’e ita presiza hamenus tamba wainhira barak liu sei hasae ita taxa ka nível kolestrol ih aita nia ran. 

Bokur trans ka trans fat mosu bainhira ita hamanas bokur, hanesan bainhira ita hamanas mina ne’ebé líkidu. Prosesu ne’e lao mina sai hidrojenadu. Liu husi prosesu ne’e mina balu sei sai forma sólidu ne’ebé ita hetan iha margarina, balu sei kontinua nafatin ho forma líkidu hanesan mina ne’ebé uza bebeik hodi sona ka fila aihán. Iha mos tipu bokur trans ne’ebé mak liu prosesu naturalmente (katak la presiza prosesamentu), hanesan iha na’an bokur. Bokur trans nu’udar tipu bokur ne’ebé mak konsidera at liu duke tipu bokur sira seluk liuliu ba ita nia fuan no vazu sanguíneu sira (blood vessel). Bokur trans bele hasae ita nia taxa ka nível kolestrol, hamosu inflamasaun, no estraga rezistensia insulina (enzima ne’ebé mak ajuda kontrola nia glukoze iha ita nia ran). 

Proteina iha funsaun hodi harí no hadia estrutura husi ita nia isisn. Proteina produz substansia kímika, hodi nutriente ba sélula no ajuda regula prosesu sira ne’ebé akontese iha ita nia isin. Proteina kontein elementu báziku ne’ebé hanaran aminoásidu. Iha forma aminoásidu ne’e mak ita nia isin sei uza proteina hodi fo enerjia no sai estrutura ba ita nia isin. 

Ita koñese aminoásidu oin tolu: aminoásidu la essensial, nu’udar tipu aminoásidu ne’ebé mak ita nia isin produz rasik, aminoásidu essensial, nudar aminoásidu ne’ebé ita hetan husi hahan, no aminoásidu kondisionál, tipu aminoásidu ida ne’ebé ita ladun presija ekseptu wainhira ita iha kondisaun moras. Ita bele hetan proteina liu husi animal hanesan nan, susuben, ikan, mantolun, nomós ai-horis hanesan fore-keli no nia produtu hanesan tahu no tempe, feijaun, lentila, nsst. 

Mikronutriente hanesan komponente nutrisaun ne’ebé maka importante tebes ba ita nia isin hodi produz enzima, hormon, no substansia seluk ne’ebé mak imortante ba ita nia isin atu dezenvolve. Mikronutriente fahe ba kategoria ha’at mak hanesan: vitamina ne’ebé solúvel iha bé, vitamina ne’ebé solúvel iha bokur ka mina, mikrominerais, no minerais. 

Vitamina solúvel iha bé mak vitamina B no vitamina C. Vitamina B iha oin barak, hanesan vitamina B1, B2, B3, B6 B7, B9, no B12. Aleinde vitamina B12, vitamina B seluk sei la rai iha ita nia isin, no bainhira kuandidade husi vitamina ne’e barak liu ita nia isin sei la uza, aliás, sei soe tiha liu husi urina. Ne’e duni, ita tenki hetan vitamina sira ne’e regularmente. Sira nia funsaun mak atu produz enerjia nomós prevene sélula atu estraga tamba kondisaun ne’ebé hanaran metabolic stress. Aleinde ne’e vitamina mos uza atu produz ran. Vitamina hirak ne’e ita bele hetan liu husi grauns integraiss, mantolun, modo tahan liu-liu ne’ebé mak kor matak hanesan baiam, ikan, nan mean hanesan nan karau, aifuan sitrus hanesan sabaraka, nomós pimentaun ka aimanas bót (paprika). 

Vitamina solúvel iha lípidu maka vitamina A, D, E, no K. Vitamina hirak ne’e ajuda proteje ita nia matan, haforsa ita nia imunidade, suporta koagulasaun husi ita nia ran, no mos fornese antioksidante hodi hasoru inflamasaun. Vitamina hirak ne’e ita bele hetan liu husi modo tahan, amendoa (almond), fehuk midar, susuben nomós fore-keli. 

Mikromineral mak hanesan kálsium, fósforu, magnezium, sodiu, no potasiu. Minerais ne’e ajuda fó forsa ba ita nia múskulu no ruin, no mos kontrola ita nia tensaun. Hirak ne’e ita bele hetan husi produtu ne’ebé halo husi susuben (keiju, yogurth etc.), modo tahan, koto-metan, lentila, hudi, no mos ikan 

Minerais inklui ferru, manganés, kobre (copper), zinku, no mos selenium. Ita presiza mineral hirak ne’e ho kuantidade ne’ebé oituan atu ajuda ita nia múskulu sira bele hetan oksijeniu, suporta ita nia sistema nervozu (saraf), kura kanek, no mos proteje sélula atu labele estraga tamba stress. Tipu minerais hirak ne’e ita bele hetan husi konxa (kerang), baiam, pecans, fore-rai, no kajú (kacang mete

Hahan ne’ebé diak maka hahan ho kualidade diak 

Nesesidade enerjia kada ema la hanesan. Nesesidade kaloria bazeia ba jéneru, idade, no mos atividade fízika lorloron nian. Atu fasilita no atu hatene ita nia konsumu nutrisaun nato’on ona ba ita ka seidauk, ita bele uja metodu bikan saudável. Iha bikan saudável ne’e ita hatama kada komponente nutrisaun nudar porsaun ida iha ita nia bikan laran. 

Bikan saudável ne’e kria husi espesialista nutrisaun husi Harvard T.H. Chan School of Public Health. Bikan ida tenki kontein modo no aifuan porsaun ½, wholegrain porsaun ¼, proteinia porsaun ¼, mina ka bokur kuantidade moderadu, no bebidas ne’ebé la kontein masin-midar barak liu hanesan hatudu iha figura tuir mai:

Ita tenki tau atensaun atu, bainhira ita han, ita nia bikan ida nia laran laos kontein deit makronutriente no mikronutriente ho kuantidade sufisiente, maibé tenki ho mós kualidade diak. Ezemplu: 
Hili hidratu karbonu ne’ebé kompleksu atu nune’e la hasae lalais taxa glukoze iha ran. Tipu hidratu karbonu ida ne’e mos diak ba sira ne’ebé iha diabetes. Hidratu karbonu kompleksu mak hanesan: fós-mean, fós kastañu (brown rice), aveia inteira (whole oat), trigu inteira (whole wheat
Hili bokur ne’ebé diak ba ita nia isin atu la hasae taxa kolestrol iha ran. Bokur ne’ebé bele hasae lalais taxa kolesterol iha rán mak trans fat, tan ne’e tenki evita bokur ida ne’e. Ezemplu husi biokur diak mak hanesan: abakate, azeite, ikan 
Hemu bebidas ne’ebé mak la kontein glukoze barak. Ezemplu sumu ne’ebé halo duni husi aifuan no la aumenta masin midar barak, ou susuben ne’ebé mak la aumenta masin midar barak.



Espera katak topiku ida ne'e bele aumenta ita bo'ot sira nia koñesimentu kona ba nutrisaun.
Karik iha perguntas ita bo’ot sira bele hato’o liu husi komentáriu iha kraik. Karik iha liafuan ruma mak ha’u hakerek ou hato’o sala, ha’u hato’o obrigada barak tebes se ita bo’ot hakarak kurrije ha'u hein katan katak ba tópiku tuir mai ha’u bele hakerek iha dalen tetun ne’ebé diak liu tan.

Mai ita uza media sosial no internet ho diak, atu media ida ne’e sai nu’udar fatin ida ita atu aprende hamutuk hodi aumenta ita nia koñesimentu ho maneira ne’ebé positivu
Obrigada barak ba ita hotu nia tempu atu tesik mai lé ona artigu ida ne’e ^_^

Fontes: 

The Mayo Clinic Diet. 7 Dietary Source of Energy
Havard T.H. Chan (2011). Healthy Eating Plate
World Health Organization (WHO). Nutritions: Micronutrients
Havard Health Publishing (2019) The Larger Role of Micronutrients
U.S. National Library of Medicine(2019). Amino Acids
Havard T.H. Chan (2011). Fats and Cholestrol











Minggu, 21 Juli 2019

IDADE NE’EBÉ REKOMENDA ATU ISIN-RUA


Idade nu’udar fatór ida ne’ebé mak ita tenki hare bainhira deside atu iha oan. Tamba idade liu-liu ba feto fó impaktu komesa husi sira nia prosesu atu hetan oan, durante isin-rua, hahoris nomós bebé nia saúde. 

Feto nia idade ne’e importante ba nia reprodusaun

Feto nia idade nu’udar fatór ne’ebé mak importante tamba afeta ba ninia fertilidade, oportunidade atu hetan oan, nomós inan no bebé nia saúde.
Feto moris ho kuantidade ovu ne’ebé limitadu. Iha kondisaun balu ne’ebé mak bele akontese relasiona ho ovu bainhira idade liu husi 30 mak hanesan: kuantidade ovu komesa menus no ovu susar atu fertiliza. Laos de’it fertilizasaun mak susar maibé feto ho idade bo’ot liu 30 sei hasoru risku oioin bainhira isin rua hanesan: gestational diabetes(kondisaun inan isin rua ne’ebé hetan diabete ka ran midar), preeclampsia (kondisaun inan isin rua ne’ebé hetan tensaun as), bebé prematur (labarik moris dahuluk antes nia tempu), bebé moris ho todan ki’ik (ki’ik liu 2500 gr), to’o abortus.
Tamba mudansa ne’ebé mak akontese ba ovu bainhira idade aumenta, nomós matéria jenétika ne’ebé mak komesa estraga, labarik ne’ebé mak moris husi inan ne’ebé mak tinan bo’ot iha risku atu hetan desordens jenética, komplikasaun durante isin rua nomós durante hahoris.
Koalia kona ba idade, laós deit idade bo’ot mak hetan risku bainhira isin rua maibé idade ne’ebé ki’ik liu tinan 20 (isin-rua adolexente) mos fó risku tantu ba inan tantu ba labarik. Maski feto iha ona abilidade atu isin-rua depois de sira komesa menstruasaun, iha mos risku barak ne’ebé inan no oan sei hasoru. Tuir Organizasaun Mundial da Saúde, tinan ne'ebé rekomenda atu isin-rua ba dahuluk maka tinan 20.
Risku saúde nian hanesan eclampsiaendometritis pureperalis (infeksaun iha oan fatin depois de hahoris), infeksaun sistémika, preterm, moris ho todan menus, mosu barak liu iha sira isin-rua adolexente sira duke sira ne’ebé isin rua dahuluk iha tinan 20 ba leten. Laos deit problema fíziku mak sira sei hasoru maibé problema psikolójiku nomós sosial.
Risku hirak ne’ebé mak temi tiha ona laos garantia inan hotu sei hetan durante sira nia prosesu atu isin rua, maibé iha posibilidade bo’ot  tebes atu hetan risku hirak ne’e. Nune’e infórmasaun ne’e bele sai tópiku ida atu konsulta ba doutor/a molok atu planu isin-rua.

Idade ne’ebé diak atu isin rua

          Opurtunidade atu hetan oan bo’ot liu ba feto ho idade menus de 35 anus. Maibé tempu exatu atu hetan oan la hanesan ba kada individu. Balun tinan 35 ba leten sei araska tebes atu hetan oan balu maske 35 sei fásil atu hetan oan. Maske faktu ne’e labele determina exatamente, maibé tuir dadus iha moris loron-loron, sira ne’ebé tinan liu husi 35 barak susar liu atu hetan oan duke sira ne’ebé tinan nurak liu ne'ebé sei hetan oportuniade bo’ot liu.
          Ein jerál idade ba feto atu hetan oan diak liu iha idade menus tinan 30(20 - 29), depois de tinan 30 fertilidade komesa menus, depois de idade 35 fertilidade komesa menus signifikavamente, no to'o idade 40 ba leten, fertilidade feto nian komesa menus to'o ona metade husi fertilidade bainhira sei idade tinan 30 ba kraik.

Maske tinan nato'on atu hetan oan, tenki nafatin ba kontrola 

Maske ita bo'ot nia tinan kualifika nato'on atu hetan oan, no risku ki'ik liu duke sira ne'ebé tinan bo'ot , ita bo'ot nafatin tenki ba kontrola ba doutor/a atu konsulta. Nune'e bele halo programa molok isin-rua. Konsulta molok isin-rua mos fó vantajem ba ita bo'ot atu bele haré problema ne'ebe karik iha maibe durante ne'e la sente ou la hetan, nune'e ita bo'ot bele halo tratamentu sedu liu antes isin-rua atu la fo komplikasaun ba inan no oan.


Okaayyy to’o iha ne’e deit infórmasaun kona ba “Idade Ne’ebé Rekomenda Atu Isin-Rua” Espera katak bele aumenta ita bo’ot sira nia koñesimentu.
Karik iha perguntas ita bo’ot sira bele hato’o liu husi komentáriu iha kraik. Karik iha liafuan ruma mak ha’u hakerek ou hato’o sala, ha’u hato’o obrigada barak tebes se ita bo’ot hakarak kurrije ha'u hein katan katak ba tópiku tuir mai ha’u bele hakerek iha dalen tetun ne’ebé diak liu tan.

Mai ita uza media sosial no internet ho diak, atu media ida ne’e sai nu’udar fatin ida ita atu aprende hamutuk hodi aumenta ita nia koñesimentu ho maneira ne’ebé positivu
Obrigada barak ba ita hotu nia tempu atu tesik mai lé ona artigu ida ne’e ^_^




Fóntes:
  1. Your Fertility. Age: Why Age Matters For Men And Women Who Want To Have A Family. Jullu, 2019. husi: https://www.yourfertility.org.au/everyone/age
  2. Berlliene Carlo. The Best Age For Pregnancy And Undue Pressures. Setembru, 2016. J Fam Reprod Health. husi: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5241353/
  3. Mayoclinic. Pregnancy After 35: Healthy Moms, Healthy Babies. Agustu, 2017.husi: https://www.mayoclinic.org/healthy-lifestyle/getting-pregnant/in-depth/pregnancy/art-20045756
  4. American Pregnancy Associasion. Teen Pregnancy Issues and Challenges. Setembru 2017. husi: https://americanpregnancy.org/unplanned-pregnancy/teen-pregnancy-issues-challenges/
  5. WebMD. Johnson T. C. Pregnancy After 35. Abril 2019. husi: https://www.webmd.com/baby/over-35-pregnant#1
  6. World Health Organization (WHO). Adolescent Pregnancy. Fevereiro, 2018. husi: https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/adolescent-pregnancy
  7. Cummins Deborah. Isin-Rua Adolexente No Kaben-Sedu Iha Timor-Leste. Maiu, 2017. UNFPA. husi: https://timor-leste.unfpa.org/sites/default/files/pub-pdf/TPEM%20REPORT_TETUN%20LOW%20DEF%2048%20pages.pdf






RAN-MUTIN NORMAL VS ABNORMAL



Barak liu ema koñese ran-mutin hanesan moras feto nian ho sinál líkidu mutin sai husi vagina. Barak mak kuestiona kauza husi kondisaun ida ne’e.
Ran-mutin maka kondisaun bainhira mosu líkidu mutin husi vagina. Kondisaun ida ne’e bele normal nómos bele sai sintoma ida ne’ebé hatudu moras ruma. Moras ne’ebé mak mosu ho sintoma ran-mutin ne’e bele kauza husi baktéria, fungus, no mos parazita. Moras hirak ne’e relasiona ho oinsa ita kuida ita nia saúde liu-liu ita nia ijiene.

Diferensia entre ran-mutin normal no abnormal
Ran-mutin normal maka ran-mutin ne’ebé kór transparente, kuaze ita labele hare, konsistensia ben tebes ho kuantidade oituan. Ran-mutin ne’e iha funsaun hodi proteje vagina husi infeksaun mikroorganismu hanesan bakétria, fungus, no parazita. Ran-mutin ne’e mos iha funsaun hodi matéria sira balu husi laran hanesan sélula ne’ebé mate ona ba liur.
Kór, konsisténsia no is husi ran-mutin ne’ebé normal ne’e variavel depende situasaun. Iha situasaun bainhira feto tama ba tempu ovulasaun, ne’ebé fó sinál katak ita bo’ot iha opurtunidade bo’ot liu atu isin rua ba sira ne’ebé koko atu hetan oan. Iha tempu ne’e, ran-mutin nia konsistensia sei mahar liu, belit, kuaze atu hanesan ho goma (hanesan hatudu iha imajem tuir mai) no ho kuantidade ne’ebé barak liu.



Ran-mutin ne’ebé la normal maka ran-mutin ne’ebé ho kuantidade barak, kór mutin hanesan susuben ka fós ben, konsisténsia ne'ebé mahar, kór kinur ka matak, ran-mutin kahur ho ran, hamosu is no mos katar, dala ruma bele mos halo area vagina manas, no ba sira ne’ebé kaben nain dala ruma sei senti moras bainhira halo relasaun seksual.

Prevene-an husi ran-mutin ne’ebé la normal
Iha maneira ne’ebé mak ita bele halo atu prevene ita nia an husi ran-mutin mak hanesan:
  • Kuidadu hijiene iha area vital ka vagina
Fase vagina ho be mos depois de soe be no bainhira haris
La uza sabonete iha vagina ne’ebé mak morin demais ka furin iha área vagina
Iha vagina iha mos baktéria ne’ebé mak normal hela iha ne’ebá hodi proteje vagina husi baktéria ka mikroorganismu balu ne’ebé mak la diak ba vagina ezemplu ida maka bakktéria lactobacilli. Bainhira fase bebeik vagina uza sabonete bele oho baktéria ne’e hodi fo dalan ba mikroorganismu seluk bele fásil atu moris iha vagina no hamosu ran-mutin
Troka kalsiña mais ou menus loron 1 dala 2 ho kalsiña ne’ebé mós
Uja kalsiña ho hena katun/cotton/algodaun ne’ebé mak rekomenda liu tamba la halo iritasaun ba vagina
La uza pantyliner (hanesan imajen tuir mai) bebeik. Karik presija atu uza, labele uza loron ida tomak
Bainhira soe be bo’ot hotu fase husi oin ba kotu atu prevene bakteria tama ba vagina


  • La uja kalsa ne’ebé aperta liu
Kalsa ne’ebé aperta liu sei interfere sirkulasaun iha área vagina
  • La troka parseiru seksual 
Ran-mutin mos sai nu’udar sinal ema ida hetan moras ne’ebé hadaet liu husi relasaun seksual. Moras ne’e bele mai husi hahalok hanesan troka bebeik parseiru seksual no la uza proteksaun hanesan kondom.


To’o iha ne’e deit infórmasaun kona ba “Ran-mutin Normal VS Abnormal” Espera katak bele aumenta ita bo’ot sira nia koñesimentu.

Karik iha perguntas ita bo’ot sira bele hato’o liu husi komentáriu iha kraik. Karik iha liafuan ruma mak ha’u hakerek ou hato’o sala, ha’u hato’o obrigada barak tebes se ita bo’ot hakarak kurrije ha'u hein katak ba tópiku tuir mai ha’u bele hakerek iha dalen tetun ne’ebé diak liu tan.


Mai ita uza media sosial no internet ho diak, atu media ida ne’e sai nu’udar fatin ida ita atu aprende hamutuk hodi aumenta ita nia koñesimentu ho maneira ne’ebé positivu.Obrigada barak ba ita hotu nia tempu atu tesik mai lé ona artigu ida ne’e ^_^


Fontes:

  1. Mayoclinic. Vaginal Discharge. Fevereiru 2019. husi: https://www.mayoclinic.org/symptoms/vaginal-discharge/basics/definition/sym-20050825
  2. WebMD. Johnson Traci C. Vaginal Discharge. What's Abnormal. Fevereiru 2018. husi: https://www.webmd.com/women/guide/vaginal-discharge-whats-abnormal#2
  3. Flo. Targonskaya Anna. Normal Vaginal Discharge Vs. Abnormal Discharge: What's the Difference. Novembru 2018. husi: https://flo.health/menstrual-cycle/health/vaginal-discharge/normal-abnomal-discharge
  4. NHS. Vaginal Discharge. Janeiru 2018. husi: https://www.nhs.uk/conditions/vaginal-discharge/

Dieta Ekilibrada

Aihan mak fonte enerjia ba ita ema atu halao aktividade loron-loron liu husi nutrisaun sira ne’ebé mak kontein iha hahan. Atu heta...